Экология и естественные науки

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
44
 ~ 
 
Сазан  (Cyprinus    carpio)  относится  к  отряду  карпообразных  (Cypriniformes), 
семейству  Карповых  (Cyprinidae),  роду  сазан  (Cyprinus).  Сазан    пресноводный  по 
происхождению вид, освоивший опресненные участки  моря [1]. 
В  Урало-Каспийском бассейне   представлен экологическими  формами: 
-полупроходными  -    нагуливается  и  зимует  в  предустьевом  пространстве 
р.Урал,  а    на  нерест  поднимается  вверх  по  реке  на  расстоянии  в  100-150  км    от 
моря откладывает икру 
-морскими  -  встречается    на  глубинах  от  2  до  5  м  по  всему  побережью 
Северного Каспия и  предпочитает мягкие грунты. 
-дельтовую  –  распределяется  сазан    на  участках  дельты  р.Урал  с  мягким 
илистым и глинистым грунтом, часто поросшие камышом и тростником; 
-туводную  - обитает на рыбозимовальных ямах на участках реки с мягкими, 
песчано-илистыми, песчано-глинистыми грунтами. 
Урало-Каспийский  район  является  рыбохозяйственным  водоемом,  где 
ежегодно  ведется  промысел  22  видов  рыб.  Видовой  состав  рыб  разнообразный  и 
одним  из    многочисленным  видом  является  сазан.  Уловы  сазана  не  стабильны  и  
колеблются  по  годам.  Однако  в  отдельные  годы  численность  сазана  в  р.Урал 
возрастала и  уловы были высокими.  
В предыдущие годы (1960-1964 гг.) уловы сазана в р.Урал достигали 300-500 
т.  Основной  улов  составляли  култучный  и  морской  сазан.      Высокие  уловы 
оставались и в  последующие годы (1990 -1996)   - 300-400 т. или 9,8% от общего 
улова промысловых рыб.  
В  последние  годы  (1997-2010)  динамика  численности  сазана  была 
обусловлена  ежегодными  изменениями  урожайности  и  флюктуациями  поколений, 
которые  определялись  эффективностью  воспроизводства  и  гидрологическим 
режимом р.Урал. В условиях относительно стабильного пропуска производителей к 
местам  нерестилищ  вызвало  в  дальнейшем  увеличение    численности  взрослого 
сазана и молоди (сеголетки) в 2008-2009 гг.  В эти годы уловы сазана возросли до 
359,2 т. Падение уловов сазана в 2010 г. до  142,8 т обусловлено гидрологическим 
режимом р.Урал (рисунок 1).  
Уровненный режим реки не всегда совпадает с моментом созревания икры у 
производителей  рыб  и  это  приводит  к  резорбции некоторых  порций.  В  результате 
невозможно  с  уверенностью  отнести  уральского  сазана  к  постоянно  порционно 
нерестующим  рыбам 
 По  литературным  данным  порционное  икрометание  сазана  в  р.Урал 
характерно лишь  для 18-20% рыб [2,3].  В благоприятные годы сазан откладывает 
до  3  –х  порций  икры.  Нерест  начинается  при  температуре  17-18°С,  что  обычно 
наблюдается в бассейне Урала с конца апрел - начале мая. 
В р.Урал половой  зрелости сазан достигает в возрасте 3-4 года. Первыми   к  
нерестилищам    подходят    молодые  самки,    старшевозрастные  группы  на    нерест 
идут несколько  позже – в апреле   - мае [4].   
 
 
 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
45
 ~ 
 
Рисунок - 1 Многолетние уловы сазана в р. Урал,  тонн 
 
В  2012  году  в  период  нерестового  хода  сазана  абсолютная    длина 
колебалась  в  уловах  от  36  до  72  см  и  массой  от  1002  до  6450  г.    В  промысловой 
зоне основную часть  улова составляли  рыбы  длиной  44 – 58 см (58 %) и массой 
1500  - 3500  г  (60  %),    при  средней    длине  (оба  пола)  55,9  см и  массой  3183,5  г. 
Анализ качественной структуры нерестовой популяции сазана в 2012 году показал, 
что размерно-весовые  показатели были на уровне прошлого года (таблица 1). 
 
Таблица  1 - Биологические показатели сазана в р. Урал  в 2012 г. 
Пол 
Длина,    см 
Масса,  г 
Коэффици
ент 
зрелости 
гонад, % 
Коэффициент 
упитанности 
Доля 
самок, 
% 
мин 
макс 
средн
яя 
мин 
макс 
средня
я 
по 
Фультону 
по 
Кларк 
Самцы 
36 
70 
52,6 
1002 
6450 
2702,7 
6,18 
1,79 
1,58 
 
40 
Самки 
45 
72 
61 
1640 
5800 
3904,7 
14,62 
1,70 
1,36 
Оба 
пола 
36 
72 
55,9 
1002 
6450 
3183,5 
9,56 
1,75 
1,49 
 
Многолетние  данные  размера  и  массы  сазана  показали,  что    за  периоды 
2004-2012  гг.  наблюдаются  естественные  колебания.  Основные  биологические 
показатели сазана за ряд лет представлены в таблице 2. 
 
Таблица 2 -  Основные  биологические  показатели  сазана в р.Урал за 2004-2012 гг. 
Годы 
Средняя 
длина, 
см 
Средняя 
масса, 
 
Упитанность по 
Фультону 
Средняя 
ИАП, 
тыс. шт 
Средний возраст 
2004 
49,8 
2710 
2,01 
570,5 
6,7 
2005 
66,1 
5700 
1,86 
596,2 
7,4 
182,9
126,8
161,3
297,7
308
185,1
64,81
33,6
145,62
80,091
205,6
348,2
359,2
142,8
0
50
100
150
200
250
300
350
400
у
л
о
в
ы
, 
в
 то
н
н
а
х
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
годы

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
46
 ~ 
 
2006 
67,5 
5470 
1,73 
545,9 
5,5 
2007 
60,4 
4390 
1,86 
510,1 
6,1 
2008 
57,5 
4000 
1,90 
549,3 
6,2 
2009 
60,2 
4080 
1,87 
559,3 
5,8 
2010 
58,1 
3950 
1,83 
637,2 
6,5 
2011 
54,4 
3300 
1,91 
361,6 
6,4 
 2012 
55,9 
3180 
1,75 
426,3 
5,1 
 
Возрастной  ряд  популяции  достаточно  широкий  и  в  ряде  лет  подвержен 
изменениям, особенно в последние годы. В 2009 - 2010 гг. он вновь расширился за 
счет  возрастания  доли  старшевозрастных  групп.  Доля  младшевозрастных  групп 
напротив,  снизилась.  Такие  тенденции  свидетельствуют  о  недостаточной 
промысловой нагрузке  на  популяцию  и  недостаточно  благоприятных  условиях  для 
размножения этого вида в два предыдущих года.   
В  последние  годы,  включая  и  2012  г.,  промысел  сазана  основывался  на 
впервые созревающих особях 4-5 летних. 
               Анализ  многолетней  динамики  биологических  показателей  сазана  
характеризует благоприятные условия для этого вида в данном регионе во все годы 
наблюдений (таблица 3). 
 
Таблица  3  -  Динамика  возрастного  состава    сазана  за  2003  –  2012  гг.,      равной 
средней продолжительности жизни одного поколения, % 
 
Возраст 
Годы 
2003 
2004 
2005 
2006 
2007 
2008 
2009 
2010 
2011 
2012 
1 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
1,6 
- 
2 
- 
0,7 
- 
1,7 
1,4 
- 
0,7 
5,1 
1,6 
3,6 
3 
- 
2,8 
3,8 
5,0 
3,7 
0,8 
6,1 
4,3 
0,6 
7,3 
4 
8,1 
6,4 
3,8 
28,2 
17,7 
10,2 
20,3 
10,3 
8,0 
18,2 
5 
13,5 
14,7 
7,7 
25,0 
21,5 
23,6 
25,2 
12,8 
11,8 
36,4 
6 
17,6 
23,7 
26,9 
16,7 
18,1 
27,6 
15,8 
17,9 
25,1 
21,8 
7 
20,2 
19,8 
19,5 
6,7 
19,5 
16,5 
13,9 
22,2 
31,0 
9,1 
8 
16,2 
15,7 
15,4 
8,3 
8,8 
14,2 
8,6 
13,7 
14,4 
3,6 
9 
12,2 
10,2 
3,8 
6,7 
2,3 
6,3 
4,4 
2,6 
4,3 
- 
10 
6,8 
4,4 
15,1 
1,7 
1,9 
0,8 
3,4 
2,6 
1,6 
- 
11 
2,7 
1,3 
3,8 
- 
0,9 
- 
1,3 
4,3 
- 
- 
12 
2,7 
0,3 
0,2 
- 
1,4 
- 
0,3 
1,7 
- 
- 
13 
- 
- 
- 
- 
1,4 
- 
- 
1,7 
- 
- 
14 
- 
- 
- 
- 
0,9 
- 
- 
0,8 
- 
- 
15 
- 
- 
- 
- 
0,5 
- 
- 
- 
- 
- 
Средний 
возраст 
7,2 
6,7 
7,4 
5,5 
6,1 
6,2 
5,8 
6,5 
6,4 
5,1 
 
В  последние  годы  эта  тенденция  сохраняется    и  даже  несколько 
усиливается.  Все  это  свидетельствует  о  хорошем  развитии  кормовой  базы  и 
благоприятных  условиях  обитания.    Ежегодно  численность  самцов  практически 
превышает численность  самок (таблица 4). 
 
 
 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
47
 ~ 
 
 Таблица 4 - Динамика соотношение полов сазана  в р. Урал за 2003 – 2012 гг., % 
 
Пол 
Годы 
2003 
2004 
2005 
2006 
2007 
2008 
2009 
2010 
2011 
2012 
Самки 
47,5 
48,7 
49,1 
39,8 
44,7 
28,0 
29,9 
33,3 
41,7 
40,0 
Самцы 
52,5 
51,3 
50,9 
60,2 
55,3 
72,0 
70,1 
66,7 
58,3 
60,0 
 
Плодовитость 
сазана 
меняется 
в 
зависимости 
от 
количества 
откладываемых порций,  размера    тела  и  возраста.  В  р.  Урал  в  весенний  период  в  
возрасте    от  2  до  8  лет  при  длине  тела  36  -  72  см    абсолютная    плодовитость  
колебалась от 148,9 - 702,3 тыс.  икринок, в среднем составила  426,3 тыс. икринок. 
Диаметр  зрелой икры колебался от 1 - 1,5 мм, составляя в среднем 1,25 мм.  Вес 
икры  по  отношению  к  общему  весу  рыбы,  т.е.    относительная  плодовитость 
составила  от 47 до 221 шт., что является хорошим показателем (таблица 5).   
 
Таблица  5 - Плодовитость сазана по  возрастным группам   в 2012г. в р.Урал 
Плодовитость 
Возрастные группы 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
Абсолютная, тыс. икринок 
148,9 
216,9 
351,5 
379,3 
554,7 
630,7 
702,3 
Относительная,  шт. 
47 
68 
111 
119 
174 
198 
221 
 
Таким  образом,  за  периоды  исследований    (2003  -  2012гг.)  многолетний 
анализ  ихтиофауны    показал,    что  условия  для  воспроизводства  и  нагула  сазана, 
постоянно обитающего в р. Урал,  стабильные.   
Состояние  запасов  этих  рыб  стабильное,  с    незначительным  колебанием 
численности в отдельные годы. В результате многолетнего анализа выявлено, что в 
отдельные  годы  у  некоторых  рыб  происходило  омоложение  стада,  наблюдается 
увеличение численности самцов. 
Во  все  годы  исследований  размерно-весовые  показатели  полупроходных 
рыб  оставались  на  уровне  предыдущих  лет.  Следовательно,  экологические 
изменения в воде не повлияли на состояние ихтиофауны. 
 
Список литературы 
1.  Правдин  И.Ф.  Руководство  по  изучению  рыб.-  М.:  Пищевая  промышленность, 
1966. - 380 с. 
2.  Засосов  А.В.  Динамика  численности  промысловых  рыб.  -    М.:  Пищевая 
промышленность, 1976.-315 с. 
3. Рыбы Казахстана – Алма-Ата.1989. – Т.2. С. 50-75. 
4. Никольский Г.В. Теория динамики стада рыб. – М: Наука,1965.-390 с. 
5.  Чугунов  Н.И.  Руководство  по  изучению  возраста  и  роста  рыб  .-  М.:  Изд-во  АН 
СССР. 1952. – 183 с. 
6.  Отчеты  НИР, 2003 –2012 г.  Фонды АФ   ТОО КазНИИРХ. 
7.  Коблицкая  А.Ф.  Определитель  молоди  пресноводных  рыб.  –  М.,  1981.  –  12-21,  
30-37, 40-43, 53-153 с 
Түйіндеме 
Мақалада 
сазан 
популяциясының 
жағдайы 
талқыланған. 
Сазан 
популяциясының  биологиялық  сипаттамасы  мен  жастық  құрылымын  зерттеу 
бойынша көпжылдық мәліметтердің нәтижесі берілген. Жайық өзеніндегі уылдырық 
шашу  шарттарының  жағдайлары  бойынша  материалдар  келтірілген.  Сазанның 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
48
 ~ 
 
көктемгі  кезеңдегі  көбеюші  популяциясының  жағдайын  сипаттайтын  кестелер 
берілген.  Балық  санының  динамикасы  мен  тұрақты  жастық  популяциясы 
көрсетілген. 
Summary 
The article analyses the state of the population carp. Presents the results of the 
multiyear  data  on  the  study  of  biological  characteristics  and  age  structure  of  the 
population.  Given  materials  on  the  conditions  of  spawning  fish  in  the  river.  Provides 
tables showing the biological indicators of fish. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
49
 ~ 
 
______________________________________________________________ 
 
ЭКОНОМИКА И ПРАВО 
______________________________________________________________ 
 
ӘОК  365 
І.А. Абай, Э.М. Адиетова  
Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
 
ТҰРҒЫН ҮЙ НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ КЕЗЕҢДЕРІ 
 
Аңдатпа 
Бұл  мақалада  Қазақстандағы  тұрғын  үй  нарығының  мәселелері,  тұрғын  үй 
жайларын  жақсарту  туралы,  тұрғын  үй  нарығының  қалыптасу  кезеңдері    туралы 
айтылады.  
Негізгі сөздер: тұрғын үй нарығы, тұрғын үй қор нарығы, сапалы баспана, 
бәсекеге қабілеттілік. 
 
Қазақстанның  қазіргі  әлеуметтік-экономикалық  дамуы  кезеңінде  ұлттық 
экономиканың  барлық  салаларын  модернизациялау  маңызды  стратегиялық  бағыт 
болып  табылады.  Тұрғын  үй  шаруашылығы  қоғамдық  қатынастарға  тікелей  әсер 
ететіндіктен,  ұлттық  экономиканың  маңызды  әрі  күрделі  саласы  саналады.  Тұрғын 
үй шаруашылығындағы қызметке қол жеткізу мен оның сапасы - тұрғындардың өмір 
сүру 
деңгейін 
анықтаушы 
негізгі 
факторлар. 
Сондықтан 
да 
Қазақстан 
Республикасындағы  мемлекеттік  саясаттың  негізі  -  азаматтарды  қауіпсіз  және 
сапалы 
баспанамен 
қамтамасыз 
ету 
жағдайларын 
туғызу. 
Тұрғын 
үй-
коммуналдықшаруашылық  саласында  жүргізілген  реформалар  мен  жаппай 
жекешелендіру  процесі  барысында  республикадағы  тұрғын  үй  саласында  жаңа 
қатынастар пайда болды, сонымен бірге тұрғын үй - шаруашылық саласын дамытуда 
белгілі  қиындықтар  қалыптасты.  Көп  пәтерлі  тұрғын  үйлерді  тиімді  басқарудың 
жағдайы;  пәтер  меншік  иелерінің  құқықтық  сауаттылықтарының  төмендігі,  тұрғын 
үй  қорын  қалыпты  жағдайда  ұстап  тұру  және  пайдалануда  толыққанды  қызмет 
көрсету  нарығының  болмауы;  тұрғын  жайларды  және  ғимарат  ішіндегі  инженерлік 
жүйелерді  күрделі  жөндеу  тетіктерінің  анықталмауы  және  тұрғын  үй  қорына 
мемлекеттік  бақылаудың  болмауы  және  тағы  басқа  салалық  мәселелер  туындады. 
Аталмыш  мәселелерді  шешу  үшін,  тұрғын  үй-коммуналдық  шаруашылығын 
басқарудың  жаңа  бағыттарын  қалыптастыру,  саланы  дамытуда  қаржылық 
ресурстармен  қамту  тетіктерін  анықтау  және  тұрғын  үй  қорын  жөндеу  мен  оның 
қалыпты  жағдайда  жұмыс  істеуін  қамтамасыз  етудің  ғылыми-теориялық  негіздерін 
анықтай отырып, тәжірибеге енгізу керек. 
Тұрғын  үй  жайларды  жақсарту  жолымен  тұрғындардың  өмір  сүру  сапасын 
жоғарлату,  тұрғын  үй  қорын  сақтау  және  тұрғындардың  сапалы  тұрғын  үй-
коммуналдық  қызметтермен  қамтамасыз  етілуі  елді  мекендердегі  тұрғын  үй  қорын 
басқарудың тиімді жүйесін дамытудың негізгі мақсаты болып табылады. 
Демек,  тұрғын  үй  нарығының  әрекет  етуінің  әлеуметтік-экономикалық 
ерекшеліктерін  ескере  отырып,  тұрғын  үй  саласын  дамытудың  жаңа  әдістемелік 
жолдарын іздестіру қажет.   
Қазақстанның  әлемдегі  бәсекеге  барынша  қабілетті  50  елдің  қатарына  кіру 
стратегиясын 
жүзеге 
асырумен 
байланысты, 
ұлттық 
экономиканың 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
50
 ~ 
 
бәсекеқабілеттілігін 
барынша  жоғарлату 
қажеттілігі 
зерттеу  тақырыбының 
уақыттылы  таңдалғанын  көрсетеді.  Бұл  жағдайда  тұрғын  үй  нарығын  тиімді 
ұйымдастыру  мен  басқарудың  ғылыми-әдістемелік  базасын  жетілдіру,  тұтастай 
алғанда,  мемлекет  экономикасының  бәсекеқабілеттілігін  түбегейлі  жоғарлату 
процесін  жеделдетуге  мүмкіндік  туғызады.  Тұрғын  үй  шаруашылығының  тиімді 
жұмыс  істеуі  тұрғындардың  өмір  сүру  жағдайларының  жоғарлауына  және  елдегі 
адам капиталының бәсекеқабілеттілігінің қалыптасуы мен дамуына  қолайлы ықпал 
етеді.  Сондықтан  да  аталмыш  зерттеу  тақырыбы  өзекті  және  күнделікті  тәжірибе 
талаптарына тікелей жауап береді.  
Тұрғын  үй  сферасы  -  тұрғын үй қорын  қалыптастыру,  ұйымдастыру,  басқару, 
айырбастау сияқты күрделі процестермен қоса, өндіріс саласын (жобалау, құрылыс, 
жөндеу,  реконструкциялау,  жаңарту,  бұзу)  және  қызметтер  саласын  (тұрғын  үй 
қорының ағымдық  қызмет  етуін  қамтамасыз  ететін  қызмет түрлері) бірге  қамтитын 
күрделі  құрылым.  Сонымен  бірге тұрғын  үй  сферасында  тауарлар, қызметтер  және 
жұмыстар  қайта  бөлінеді.  Тұрғын  үй  қор  нарығы  және  тұрғын  үй  қызметтер 
нарығының  бірігуі  тұрғын  үй  мүлік  нарығын,  яғни  тұрғын  үй  нарығын, 
қалыптастырады.  Тұрғын  үй  нарығының  толыққанды  жұмыс  істеуі  үшін,  тұрғын  үй 
қатынастарын  қалыптастыратын  барлық  құрамдас  элементтердің,  мемлекеттің 
тұрғын үй қатынастарын реттейтін заңдылықтары шеңберінде жұмыс істеулері талап 
етіледі. Тұрғын үй саласының ғылыми - теориялық және тәжірибелік  жағдайларына 
жасалған зерттеулер, тұрғын үй нарығының, тұрғын үй қор нарығы және тұрғын үй 
қызметтер нарықтарынан тұратындығын көрсетті. Нарықтардың бұл түрлері бір-бірін 
толықтырады,  бірақ  әр  түрлі  айнымалыларға  байланысты  ерекшеленеді.  Сонымен, 
біздің көзқарасымыз бойынша, отандық тұрғын үй нарығының құрылымының жүйесі 
1 - сызбада көрсетілді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Сызба 1 - Тұрғын үй нарығының құрылымдық жүйесі 
Тұрғын үй нарығы 
Бастапқы тұрғын үй нарығы: 
- эконом-класты тұрғын үй; 
- бизнес-класты тұрғын үй; 
- элиталық тұрғын үй; 
- жалдық тұрғын үй 
Қайталама тұрғын үй нарығы: 
муниципалды тұрғын үй қоры; 
мемлекеттік тұрғын үй қоры; 
жеке тұрғын үй қоры; 
қоғамдық тұрғын үй қоры 
Тұрғын үй қызметтер нарығы 
Коммуналдық қызметтер нарығы 
сумен қамтамасыз ету; кәріз жүйесі;  
энергиямен қамтамасыз ету; 
жылумен қамтамасыз ету; газбен қамтамасыз ету; қоқыс 
тасымалдау; лифт қызметі; құрылыс- жөндеу жұмыстары; 
инженерлік- коммуникация желілерін жөндеу 
Тұрғын үй- коммуналдық қызметтер нарығы: 
 
Тұрғын үй жер 
нарығы 
Тұрғын үй қаржылық нарық 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
51
 ~ 
 
Тұрғын  үй  нарығы  және  тұрғын  үй  қызметтері,  жылжымайтын  мүлікті  
қалыптастыратын  ерекше  функцияны  орындайды,  сондықтан  олар  өзара  тығыз 
байланысты және сұраныс пен ұсыныс сияқты айнымалылардың жағдайына тәуелді.  
 Қазақстан  Республикасындағы  маңызды  мемлекеттік  саясаттардың  бірі 
ретінде  азаматтарды  қауіпсіз,  сапалы  тұрғын  үймен  қамтамасыз  ету  болып 
табылады.  Әр  уақытта  және  әр  қоғамның  даму  формацияларында  тұрғын  үй 
мәселесі өзінің өзектілігін жоғалтқан емес. 
Кеңес  Одағының  күйреуі,  Қазақстан  Республикасының  тәуелсіздік  алуы  және 
мемлекеттің  нарықтық  экономикаға  өтуіне  сәйкес  мемлекетте  жүргізілген 
жекешелендірумен  бірге,  отандық  мүлік  нарығының  қалыптасуы  тұспа-тұс  келді. 
Тұрғын  үй  нарығының  қалыптасуын  шартты  түрде  келесідей  кезеңдерге  бөлуге 
болады:  1991  -  1999  жж.-бірінші  кезең;  2000  –  2004  жж.-екінші;  2005  -  2007  жж.-
үшінші; 2007ж.-қазіргі уақытқа дейін -төртінші кезең.  
Бірінші  кезең.  Мүлік  саласындағы нарықтық  қарым-қатынастарды  заңдастыру 
1990  жылдардың  басындағы  тұрғын  үйлерді  жаппай  жекешелендіруден  басталды. 
Осы  уақытта  отандық  мүлік  нарығының  негізі  қаланды.  Нарықта  бағаның 
қалыптасуы  стихиялық  сипат  алды,  себебі  жаңа  тауар  -  «мүлік»  үшін  баға 
белгілеудің  тетіктері  анықталмаған  еді.  Саланы  реттеуге  қатысты  алғашқы  заң 
актілері мен құқықтық нормативтер қабылданды. 
Екінші кезең. Қазақстанда нарықтық экономика дамуының қарқыны біріншілік 
тұрғын  үй  нарығындағы  жағдайдың  өзгеруіне  әкелді.  1990-шы  жылдардың 
ортасында  тұрғын  үй  нарығы  тоқырауды  бастан  өткерсе,  1998  жылдан  бастап 
біріншілік  нарық  жанданып,  жаңа  тұрғын  үй  құрылысын  жүргізу  қарқыны  үдей 
бастады.  Мүлік  нарығының  дамуының  екінші  кезеңі  жеке  үйлер  мен  тұтас 
коттедждер  құрылысының  салынуымен  ерекшеленеді.  Бастапқы  тұрғын  үй 
нарығындағы  бағаның  өсуі,  нарықтың  қалыптасуының  екінші  кезеңінде  жалғасты. 
Бағаның  көтерілуінің  көптеген  факторлары  бар,  яғни  жеке  инвесторлар  мен 
компаниялардың  мүлікті,  жеке  меншік  капиталдарын  сақтау  мен  өсірудегі 
инвестициялық  құрал  ретінде  қолдануы  және  т.б.  Тұрғын  үй  нарығының 
қалыптасуының  екінші  кезеңінің  ең  басты  ерекшелігі,  мемлекетте  тұрғын  үй 
құрылысын  ұзақ  мерзімді  қаржыландырудың  негізгі  бағыттары-ипотекалық  несие 
беру және құрылыстық жинақ жүйелерін дамыту қолға алынды.  
Үшінші  кезең.  Мүлік  нарығының  дамуының  үшінші  кезеңі  елдегі  тұрғын  үй 
саясатын  әрі  қарай  дамыту  жағдайларымен  байланысты.  Осы  кезеңде  Қазақстан 
Республикасында  Тұрғын  үй  құрылысын  дамытудың  2005-2007  жылдарға  арналған 
мемлекеттік  бағдарламасы
,
  «Тұрғын  үй  құрылысына  үлестік  қатысу  туралы» 
Қазақстан  Республикасының  Заңы  қабылданды.  Онда  тұрғын  үй  құрылысын 
қаржыландыру  және  тұрғын  үй-коммуналдық  шаруашылық  жүйелерін  реформалау, 
түрғын  үй  құрылысының  құнын  төмендету,  тұрғын  үй  салынатын  аудандарда 
әлеуметтік,  экономикалық  және  көліктік  инфрақұрылымдарды  дамыту  сияқты  іс-
әрекеттер жүргізуге қадам жасалған.  
Бұл  кезеңде  барлық  облыс  және  ірі  қала  орталықтарында  байқалған 
тұрғындардың  жасанды  өсімі  тұрғын  үй  сұранысын  арттырып,  қоғамда  баспана 
тапшылығын  одан  әрі  жалғастыра  берді.  Тұрғын  үй  нарығындағы  баспана 
бағасының өсуі нарықтың қалыптасуының үшінші кезеңінде әрі қарай жалғасып, ең 
жоғарғы  деңгейге  жетті.  Тұрғын  үй  нарығының  қалыптасуының  үшінші  кезеңінің 
ерекшелігі  ретінде  ипотекалық  несиелендіру  жүйесінің  жандануы,  тұрғын  үй 
құрылысына үлестік қатысу тетіктерінің пайда болуын айтуға болады. 
Төртінші  кезең.  Нарықтың  қалыптасуының  бұл  кезеңі  әлемдегі  қаржылық 

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 1 (28), 2013 
~ 
52
 ~ 
 
дағдарыстың ел экономикасына тигізген әсерімен тікелей байланысты. Бұл аралықта 
Тұрғын үй құрылысының 2008 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы 
қабылданды.  Алғашқы  рет  мемлекет  деңгейінде  баспана  мәселесін  шешудің  жолы 
ретінде  әлемдік  дамыған  мемлекеттерде  бірнеше  он  жылдықтар  бойы  қолданыста 
болған  жалдық  тұрғын  үй  түрін  дамытудың  негіздері  жасалып,  құқықтық  актілерге 
өзгерістер  енгізілді.  Мүлік  нарығының  бір  секторы  болып  табылатын,  тұрғын  үй 
экономикасының  теориялық  негіздерін  зерттеу  барысында,  тұрғын  үй  нарығы 
тұрғын  үй  қор  нарығы  және  тұрғын  үй  қызметтер  нарығы  тәрізді  екі  қосалқы 
нарықтардың  негізінде  пайда  болатындығы  анықталды.  Нарықтардың  бұл  екі  түрі 
бір-бірін толықтыра отырып, әр түрлі айнымалыларға тәуелді болады. Тұрғын үй қор 
нарығы  және  тұрғын  үй  қызметтер  нарығының  тұрғын  үй  шаруашылығын 
қалыптастыратындығы  жөніндегі  ілімдік  негізге  сүйене  отырып,  автор  тарапынан 
отандық тұрғын үй нарығының құрылымдық жүйесі айқындалды.  
Баспанаға  деген  сұраныс  жанұяның  өмір  сүру  циклының  даму  кезеңдерінде 
экономикалық, әлеуметтік, саяси, демографиялық, табиғи-климаттық факторлардың 
әсерінен 
қалыптасады. 
Жекеленген 
тұтынушылардың 
баспанаға 
деген 
сұраныстарына тұтынушының қаржылық мүмкіндігі; тұрғындар саны; тұрғын үй құны 
және оны қалыпты жағдайда ұстау шығындары; тұлғаның дербес қалаулары, басқа 
да  тауарлар  мен  қызметтердің  құны;  банк  пайызының  нақты  мөлшері;  баспаның 
орналасқан  жері  және  аумақтағы  әлеуметтік  инфрақұрылымдардың  болуы  әсер 
етіндігі дәлелденді. 

жүктеу/скачать 52,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: